Autorka: Małgorzata Kalinowska
„Studiując baśniowe motywy dokonujemy anatomii porównawczej psychiki ludzkiej.”
– M.-L. von Franz za C. G. Jungiem, „Redemption motifs in Fairytales”
Znaczenie baśni w rozwoju
Bracia Grimm – Trzy pióra, ilustracja: Maurice Sendak
Baśnie są najczystszym i najprostszym wyrazem procesów nieświadomości zbiorowej i dzięki temu reprezentują archetypowe treści w najbardziej czytelny sposób. Inaczej niż w mitach i legendach, gdzie podstawowe wzorce ludzkiej psychiki przedstawione są często z perspektywy kulturowego materiału, baśnie dają ich bardziej bezpośredni ogląd.
Można powiedzieć, że baśń podobnie jak sen jest najlepszym objaśnieniem samej siebie – jej znaczenie jest zawarte w całości motywów powiązanych wątkiem opowieści. Ponieważ obrazy archetypowe składające się na baśń są w swej istocie wyrazem nieznanego czynnika psychologicznego, nie da się przełożyć ich bespośrednio na materiał intelektualny w sposób, który wyczerpywałby jego znaczenie. Co więcej, zatrzymanie się jedynie na rozumieniu intelektualnym oznaczałoby jednostronne podejście do interpretacji baśni – pełniejszy dostęp do jej treści przynosi próba objęcia znaczenia baśni z perspektywy różnych funkcji psychicznych: myślenia, uczuć, intuicji i percepcji. W takim ujęciu interpretacja baśni polegałaby na doświadczeniu jej na poziomie indywidualnej psychiki, co pozwala na pełniejszą integrację archetypowego materiału.
Jeżeli potraktujemy symbol jako najlepszy z możliwych wyrazów nieświadomych treści psychicznych, możemy metaforycznie powiedzieć, że nieświadomość jest w sytuacji kogoś, kto miał unikalne doświadczenie, czy wizję i pragnie się nią podzielić. Ponieważ doświadczenie to nigdy nie zostało w pełni sformułowane i ujęte w ramy świadomego znaczenia, nie istnieją sposoby pozwalające na precyzyjne jego wyrażenie. Możemy sobie wyobrazić, jak osoba taka podejmuje nieustanne próby przetłumaczenia swego unikalnego doświadczenia na język zrozumiały dla innych, intuicyjnie odwołując się do materiału, który może być przez nich rozpoznany, aż nie poczuje, że znaczenie to zostało odebrane. Idąc dalej za tą metaforą można powiedzieć, że każda baśń jest względnie zamkniętym systemem obrazów, które odwołują się do jednego centralnego znaczenia psychologicznego, które wyrażone jest w serii symbolicznych obrazów i wydarzeń, próbujących oddać jego naturę i dynamikę.
Bracia Grimm – Śpiąca królewna, ilustracja: BohemianWeasel
Czym byłby ten psychiczny fakt, który „próbują” uchwycić baśnie? Opierając się na koncepcji C. G. Junga Marie-Louise von Franz uważa, że wszystkie baśnie opisują jeden i ten sam nieznany fakt psychiczny o ogromnej złożoności (stąd wielość baśniowych obrazów, które odwołują się do różnych aspektów jego działania) – Jaźń, czyli archetyp całkowitości psychicznej jednostki, który jednocześnie, co paradoksalne, wyraża regulujące centrum nieświadomości zbiorowej. Patrząc na to w ten sposób, można uznać różne baśnie za ilustracje różnych etapów procesu urzeczywistniania archetypu Jaźni – niektóre z nich koncentrują się na początkowym doświadczeniu cienia, inne prezentują doświadczenie kobiecości i męskości w rozwoju czy działania kompleksów matki i ojca, jeszcze inne prezentują szczytowy etap procesu indywiduacji – zdobycie cennego skarbu, któremu towarzyszy wiele zmagań, a który symbolizuje nawiązanie bliższej relacji z Jaźnią.
Analiza archetypowych wzorców ma również znaczenie dla indywidualnego rozwoju. Obserwując głównego bohatera baśni widzimy, że choć jego zachowanie często nie pasuje do typowych, ogólnie przyjętych standardów, to właśnie on robi to, co konieczne aby rozwiązać baśniowy problem czy zdobyć skarb. Jego zachowanie może być naiwne, głupie czy okrutne, może stosować cały zestaw oszukańczych sztuczek, jednak wciąż mamy poczucie, że zachowuje się właściwie. To „odpowiednie” zachowanie można by określić inaczej jako zgodność z całością opowieści. Wybory dokonywane przez niego są właściwe w kontekście prezentowanej przez baśń sytuacji psychicznej (jej świadomych i nieświadomych aspektów) – są czymś znacznie bardziej pierwotnym niż poprawna intelektualnie postawa, pochodzą z głębi osobowości, i pozostają w zgodzie z Jaźnią. To rozumienie ma swoje zastosowanie w indywidualnie trudnych sytuacjach, w których nie znajdujemy konwencjonalnej odpowiedzi na złożony problem, przed którym stoimy.
Bracia Grimm – Żabi król, ilustracja: Don Daily
Analityczna interpretacja baśni
Interpretacja baśni czy snu jest zawsze zaciemnieniem oryginalnego obrazu, czy zawężeniem go do określonego systemu znaczeń. Podobnie jak sen, baśń zawiera w sobie objaśnienie własnego znaczenia. Z drugiej strony amplifikacja baśniowych motywów, czy analiza porównawcza, poszukiwanie wątków o podobnym kształcie, pozwala nam często sięgnąć głębiej w znaczenie baśni i opowiedzieć ją na nowo z perspektywy naszych czasów i sytuacji, a tym samym nawiązać relacje z leczącą funkcją baśni. Optymalną postawą wydaje się być próba interpretacji z zachowaną uważnością na to, która z funkcji psychicznych dominuje w naszej analizie, z jednoczesną świadomością, że interpretacja baśni nie jest „wyjaśnieniem” i nie wyczerpuje jej znaczenia.
Von Franz porównuje metodę interpretacji do rzemiosła lub sztuki, które opanować można jedynie na drodze ćwiczeń i doświadczenia. Podaje jednocześnie pewne podstawowe wskazówki na tej drodze.
Bracia Grimm – Roszpunka, ilustracja: Walter Crane
Znaczenie funkcji psychicznych
„Gdy ma się w ręce młotek, wokół widzi się same gwoździe”, żartuje Marie-Louise von Franz, odwołując się do tego, że nasze podejście do rozumienia świata mocno uwarunkowane jest naszą typologią psychiczną i kompleksami psychicznymi. „Gdy ma się kompleks słońca, wszystko jest słoneczne, gdy kompleks księżyca – księżycowe” – dodaje. Inaczej mówiąc, pracując z nieświadomym materiałem często podążamy ścieżką tego rodzaju interpretacji, które pasują do tego, co już wiemy czy tego, co znamy – co jesteśmy gotowi przyjąć. Na przykład, jeżeli naszą główną funkcją psychiczną jest intelekt, pociągać nas będzie intelektualne objaśnienie archetypowego obrazu, tymczasem nie jest on jedynie wzorcem myślowym, każdy archetypowy obraz niesie ze sobą indywidualne doświadczenie emocjonalne i jedynie wtedy jest żywy – doświadczany w pełni swych znaczeń. To samo ma zastosowanie do funkcji percepcji i intuicji – baśń może być interpretowana z perspektywy każdej z tych funkcji. Im bardziej zróżnicowana nasza typologia, tym większy dostęp do znaczeń, które niesie w sobie archetypowy obraz.
Etapy baśni
Etapy baśni według von Franz są analogiczne do etapów klasycznego dramatu:
- Ekspozycja – warunki początkowe, określenie czasu i miejsca („Dawno, dawno temu…”, „Za górami, za lasami, za siedmioma morzami…”). Prezentacja dramatis personae – prezentacja baśniowych postaci.
- Zawiązanie akcji, zawierające określenie problemu – może być nim na przykład chory czy umierający król, lub król, który odkrywa, że jego złote jabłka zostały skradzione, albo jego żona choruje i potrzebuje wody życia, aby ozdrowieć.
- Peripeteia – rozwój akcji, często z punktem kulminacyjnym, który określa czy opowieść zakończy się szczęśliwie, czy tragicznie.
- Lysis lub katastrofa (pozytywne lub negatywne lysis) – zwieńczenie opowieści.
Bracia Grimm – Bajka o dzielnym krawczyku, ilustracja: Lisbeth Zwerger
Kroki na drodze interpretacji baśni
- Określenie struktury baśni
- Analiza baśniowych postaci, w tym ich liczby i jej znaczenia dla struktury baśni i rozwoju wątku.
- Określenie kontekstu.
- Circumambulacja – wielokrotne powracanie do wyjściowego obrazu czy postaci i oglądanie ich z różnych perspektyw z uwzględnieniem informacji pochodzących z różnych funkcji psychicznych.
- Amplifikacja materiału – poszukiwanie paraleli, odniesień porównawczych do innych baśni, motywów i symboli.
- Interpretacja – przełożenie amplifikowanego materiału na język psychologiczny.
Interpretując przejawy poszczególnych archetypów w losach baśniowych postaci należy uważać na pochopne wnioski, nadmierną konkretyzację i przylepianie postaciom etykietek – „to jest ego, to anima, a to Jaźń”. Stawiając hipotezy co do znaczenia baśniowych postaci należy umieszczać baśniowe postaci w kontekście całości opowieści, i pamiętać o tym, że baśnie nie są indywidualnym materiałem (choć mogą dawać wskazówki jak radzić sobie z indywidualnymi problemami), więc nie prezentują ego czy animy konkretnej osoby, a raczej typowe sytuacje psychiczne odnoszące się do procesu indywiduacji czy instynktowne wrodzone tendencje ludzkiej psychiki.
***
Interpretacja psychologiczna w podejściu jungowskim nie jest objaśnianiem baśni niosącym absolutną prawdę. Jest sposobem opowiadania ich na nowo, nawiązywaniem kontaktu z ożywczymi i wzbogacającymi treściami archetypowymi leżącymi u ich podłoża. W tym kontekście interpretacja baśni sama w sobie jest aktywnością głęboko symboliczną – nie przedstawia niepodważalnych definicji psychologicznych, traktuje archetypowe obrazy jako symbole, które wciąż pozostają żywe w przestrzeni spotkania pomiędzy naszą indywidualną psychiką a baśniowymi obrazami.
Artykuł na podstawie książek Marie-Louise von Franz:
- The Interpretation of Fairy Tales, Shambhala, 2017
- Archetypal Patterns in Fairy Tales, Inner City Books: Studies in Jungian Psychology, 1997
- The Psychological Meaning of Redemption Motifs in Fairy Tales, Inner City Books: Studies in Jungian Psychology, 1985
Marie-Louise von Franz
Marie-Louise von Franz urodziła się jako córka austriackiego barona; od roku 1918 zamieszkała w Szwajcarii – w 1932 roku otrzymała obywatelstwo szwajcarskie. Studiowała na Uniwersytecie Zuryskim, gdzie otrzymała doktorat z filologii klasycznej. Od roku 1934 współpracowała z Carlem Gustavem Jungiem – współpraca ta trwała aż do jego śmierci (1961).
Marie-Louise von Franz dała się poznać jako znawczyni problematyki alchemicznej – uzupełniła pracę Carla Gustava Junga „Mysterium Coniunctionis” interpretacją „Aurora consurgens” – opublikowanego w 1957 roku dokumentu alchemii chrześcijańskiej; ukończyła i wydała rozpoczętą przez Emmę Jung pracę „Die Graalslegende in psychologische Sicht” („Legenda graalowa w perspektywie psychologicznej„). Przez wiele lat von Franz pracowała jako wykładowca i analityk szkolny w Instytucie Carla Gustava Junga w Zurychu. Otrzymała tytuł honorowego prezesa Centrum Badawczo-Edukacyjnego Psychologii Głębi (Forschungs- und Ausbildungszentrum für Tiefenpsychologie nach C. G. Jung und Marie-Louise von Franz).
W 1974 roku razem z kilkoma uczniami (René Malamud, Willi Obrist, Alfred Ribi, Paul Walder) powołała do życia Fundację Psychologii Jungowskiej, mającą za zadanie popieranie badań oraz rozpowszechnianie myśli jungowskiej. W należącym do Fundacji wydawnictwie publikowała serię Jungiana.
23 września 2017
Zostaw odpowiedź