Neurobiologia przywiązania a wczesna relacyjna trauma

Najnowsze badania dotyczące neurobiologii emocji pozwalają nam pełniej zrozumieć proces zmiany zachodzący w terapii w zakresie funkcjonowania umysłu. Wynika z nich, że umysł, mózg i ciało są nierozerwalnie związane, a rozwój self i umsyłu odzwierciedla rozwój mózgu i ciała. Cozolino określa mózg „nie jako w pełni ukształtowaną strukturę, ale jako dynamiczny proces, podlegający ciągłemu rozwojowi i rekonstrukcji w toku życia”. To powiązanie sprawia, że każdy pracujący z którymkolwiek jego elementów nie może ignorować pozostałych.

U straumatyzowanych osób nieustannie powtarzający się cykl interakcji pomiędzy umysłem, ciałem sprawia, że przeszłe doświadczenia są wciąż żywe, zakłócając poczucie self i utrzymując zaburzenia będące rezultatem doświadczenia traumatycznego.

Wiele osób doświadcza pofragmentowania pamięci, łatwo aktywowanych neurobiologcznych reakcji i intensywnych, niewerbalnych wspomnień – sensomotorycznych, reakcji, które „opowiadają historię” bez słów, tak jakby ciało wiedziało to, czego psychika nie jest w stanie wiedzieć na poziomie poznawczym. Osoby te często pozostają nieświadome powiązania pomiędzy przeszłą traumą a intruzywnymi doświadczeniami cielesnymi, obrazami, zapachami, fizycznymi bólami, ograniczeniem ruchów, oniemieniem czy niezdolnością do modulacji pobudzenia. Często interpretują te reaktywowane sensomotoryczne odpowiedzi jako dane dotyczące ich tożsamości i poczucia siebie samego: „Nigdy nie jestem bezpieczny”, „Jestem naznaczona”, „Jestem bezwartościowy, nikt mnie nigdy nie pokocha”. Te przekonania odzwierciedlają się w ciele, postawie ciała, oddechu, swobodzie ruchów, a nawet w rytmie serca, czy rytmie oddechowym. Zwrotnie wypływają one na to, jak straumatyzowane osoby odpowiadają na środowisko, i jak nadają znaczenie kolejnym doświadczeniom.

W normalnych warunkach bezpośrednia czy jak ją inaczej nazywamy – deklaracyjna pamięć – przechowywana w obrębie hipokampu w lewej półkuli mózgowej jest łatwo osiągalna. Ale jeżeli informacja nie została adekwatnie przetworzona przez hipokamp (który staje się nieaktywny w warunkach silnej traumy), osoba nie może łatwo przypomnieć sobie co się stało. W tej sytuacji wydarzenia wywołujące silne cierpienie wyłączające obszar odpowiedzialny w lewej półkuli za przechowywanie informacji sprawiają, że silne emocje przechowywane są w ciele migdałowatym, które zlokalizowane jest we wcześniej rozwijającej się części prawego mózgu. Wspomnienia te pozostają niedostępne, ale mają swój wpływ na funkcjonowanie i na wchodzenie w relacje z innymi. Dopiero gdy bodziec ze strony środowiska aktywuje na nowo emocjonalną pamięć, aspekty doświadczenia mogą się stać na nowo dostępne i rozpoczyna się przetwarzania uprzednio zdysocjowanego doświadczenia. Rosenbaum tak pisuje dysocjacyjne obrony osób dotkniętych traumą:

Zatrzaśnięcie drzwi twojego domu nie pomoże czuć ci się bezpiecznie. Ale może możesz zatrzasnąć drzwi samego siebie. Ukryć się w jednym z tych pokoi, może nawet na samym strychu. Wczołgać się do wewnątrz i zakryć zranienie. Po jakimś czasie, jeżeli będziesz miał trochę szczęścia, nikt nawet nie zauważy, że cię nie ma… I pozostaje jedynie zdecydować kiedy – jeżeli w ogóle – wyjść na zewnątrz na nowo.

Współcześni teoretycy i praktycy z obszarów psychoanalizy biorących pod uwagę współczesne odkrycia neuronauki uważają, że bezpośrednie, werbalne interpretacje i odzyskiwanie wspomnień traumatycznych nie jest wystarczające dla leczącej zmiany. To co jest potrzebne to transformacyjna siła zawarta w nieświadomych afektywnych interakcjach. Wiemy już z najnowszych technik badania mózgu, że wpływ psychoterapii na mózg może być odnaleziony w obszarach mózgu związanych z procesami niebezpośrednimi, takimi jak kora nowa, ciało migdałowate i móżdżek, a procesy dynamicznej terapii mogą wpływać na ekspresję genów, plastyczność synaptyczną i metabolizm mózgu w pewnych obszarach.

U tych osób, u których najwcześniejsze wzorce mogą być wywiedzione z traumy relacyjnej doświadczenie terapii musi być ukierunkowane na dostarczenie innego afektywnego doświadczenia, poprzez relację z innym na najgłębszych poziomach, zarówno świadomą jak i nieświadomą. Kluczowe są tu nieświadome afektywne procesy wymiany pomiędzy terapeutą a pacjentem i pacjentem a terapeutą. Chociaż poznawcze podejścia, w tym zorientowane na interpretację i werbalne odpowiedzi są niezbędnym elementem angażującym prawą półkulę mózgową w procesie zmiany, same w sobie nie są wystarczające – w końcu to lewa półkula umożliwia nam zrozumienie materiału symbolicznego i złożoność stanów jaźni. Jak mówi Cozolino: „Język połączony z emocjonalnym dostrojeniem jest centralnym narzędziem procesu terapeutycznego, jako, że daje możliwość połączenia słów z uczuciami, a to jest środkiem naturalnego wzrostu i integracji sieci neuronalnych”.

Najnowsze osiągnięcia z zakresu poznawczej neuronauki podkreślają znaczenie przeniesienia i przeciwprzeniesienia w pracy ze straumatyzowanymi osobami, uwzględnianymi zarówno na poziomie bezpośredniej jak i niebezpośredniej komunikacji, odzwierciedlenia, dostrojenia i wykorzystania metafory jako narzędzia stymulującego neuronalną integrację. Wnioski te dokonują syntezy pomiędzy dziedzinami nauk i podejściami wcześniej rozbieżnymi, a przede wszystkim podkreślają znaczenie relacji i momentów spotkania w procesie leczenia.

(tekst jest fragmentem wykładu, który odbył się w Salvate Katowice 18 listopada 2013. Informacja o cyklu wykładów „Oblicza traumy” tutaj…)